Participatie: overheid versus burger, in wiens kamp ligt de bal?

Januari 2019 –  tienduizenden jongeren spijbelen om op te komen voor milieu en klimaat: “Wij gaan door tot er iets verandert.” Burgers willen duidelijk gehoord worden en eisen dus ook dat de overheid luistert. Maar… hebben we niet met z’n allen gekozen wie het voor het zeggen heeft? Een centraal orgaan is per slot van rekening nodig om knopen door te hakken.

Burgerparticipatie

Burgerparticipatie: wanneer burgers inspraak krijgen en mee het heden en de toekomst van het beleid mogen bepalen. Het is alvast een veelbesproken thema in de meeste Vlaamse en Nederlandse gemeenten. En toch zijn de meningen verdeeld.

De meeste burgers, lokale overheden en andere instanties zien burgerparticipatie als iets heel positiefs. VVSG vatte het belang van beleidsparticipatie mooi samen in drie argumenten: omdat het moet (juridisch argument), omdat het loont (instrumenteel argument) en omdat het hoort (moreel argument).

• Enerzijds verplicht het gemeentedecreet lokale besturen om in te zetten op burgerparticipatie bij lokale beleidsvorming.
• Instrumenteel, ten tweede, gelooft de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten dat burgerparticipatie bijdraagt tot de kwaliteit van het beleid.
• Moreel, tot slot, vindt men dat representatieve democratie burgerbetrokkenheid onvoldoende stimuleert en dat lokale overheden zich bijgevolg meer moeten inzetten om iedereen een kans tot betrokkenheid te bieden.

Niet iedereen is echter overtuigd van het belang van burgerparticipatie. Zo zijn sommigen van mening dat politici gewoon moeten doen waarvoor ze zijn aangesteld, zonder nog eens tijd te besteden aan het vragen van input aan de burgers.

Politici

Daarnaast speelt de bereidwilligheid van politici vanzelfsprekend ook een grote rol. Particitiz ondervroeg 1.085 Belgische politici over de mate waarin ze bereid waren participatieve initiatieven te ondersteunen. Daaruit bleek dat 87% er geen probleem mee had om burgers meer initiatiefrecht te geven in bestuurszaken.

Naarmate die inspraak echter concreter werd, zwakte het enthousiasme af. Een senaat bestaande uit een mix van geselecteerde burgers én aangeduide senatoren werd door 50% van de ondervraagden ondersteund. Een senaat samengesteld door uitsluitend geselecteerde burgers werd slechts door 24% van de politici ondersteund.

Burgers

Wat verlangt de burger: willen zij zelf wél dat hun inspraak verdergaat dan de gebruikelijke verkiezingen? Een vaak genoemde kritiek is dat burgerparticipatie niet toedraagt tot representativiteit, maar net een podium biedt aan de luidste roepers en dus toelaat dat de kwetsbare burger nog meer uit de boot valt.

Inderdaad, niet iedereen wil betrokken worden bij het beleid en dat is op zich prima. Toch zou het aantal burgers die dat wél wil zwaar onderschat kunnen worden. Uit onderzoek bleek namelijk dat 89 van de 104 stimulerende factoren (85,5%) die bepalen of een kwetsbare burger deelneemt aan burgerparticipatie,  worden bepaald op gemeenteniveau.

Top-down of bottom-up

In de masterproef over burgerparticipatie en het gebruik van Hoplr bij Vlaamse lokale besturen deed Björn – masterstudent communicatiewetenschappen aan UGent – al onderzoek naar het verschil tussen politieke en civiele burgerparticipatie: bij wie ligt de verantwoordelijkheid voor participatieve initiatieven?

‘Wordt er eerst een project uitgeschreven door het bestuur waarna een poging gedaan wordt om dit te verantwoorden via burgerparticipatie of zijn het de burgers die via participatie de agenda bepalen?’

Vaak worden beide vormen ook aangeduid als top-down participatie (de overheid biedt burgers de kans om te reageren binnen een uitgestippeld participatietraject) en bottom-up participatie (burgers delen hun ideeën en initiatieven met de overheid). Beide varianten bieden een aantal voordelen.

Top-down

• De overheid zorgt ervoor dat ook minder bekende of complexere onderwerpen worden aangekaart. Burgers missen soms de kennis.

• Bottom-up is ook niet altijd inclusief. Als het initiatief helemaal bij de burger ligt, zal de minder spraakzame burger ook uit de boot vallen.

• Als participatie alleen maar aan de burger is, missen we de kans op goede samenwerking tussen burger en overheid.

Bottom-up

• De creativiteit van de gemeenschap wacht niet op de inbreng van de overheid.

• Participatie die uitgaat van de gemeenschap garandeert dat het beleid op de praktijk aansluit.

• Burgerinitiatieven brengen mensen samen en versterken het gemeenschapsgevoel.

Conclusie

Om een beleid te kunnen voeren dat zo inclusief mogelijk is – met het belang van de burger voorop – moet er sprake zijn van een optimale samenwerking tussen overheid en gemeenschap, geënt op co-creatie. De waarheid ligt met andere woorden in het midden en is dus best een combinatie van zowel bottom-up als top-down burgerparticipatie.

Enerzijds kan de burger op elk moment van zich laten horen: wat ligt hem of haar nauw aan het hart? Anderzijds ziet de overheid erop toe dat geen enkel persoon of thema uit het oog wordt verloren. En, belangrijk, reikt ze de tools aan waarmee de burger zijn of haar initiatief kan nemen.

Onze kijk

Het aanbieden van een digitale tool is geen garantie op succes. Er zijn namelijk twee essentiële elementen die volgens ons niet mogen ontbreken bij burgerparticipatie.

Enerzijds kan burgerparticipatie nooit representatief zijn zonder het bestaan van een gemeenschap met sterke sociale cohesie. Zonder een voldoende breed draagvlak om initiatieven af te toetsen, zijn het steeds opnieuw dezelfde ‘usual suspects’ die hun zegje kwijt kunnen. In dit geval is er geen aandacht voor de stille meerderheid, laat staan de kwetsbare groepen. In dat geval spreken we van schijnparticipatie.

“Zonder een voldoende breed draagvlak om initiatieven af te toetsen, zijn het steeds opnieuw dezelfde ‘usual suspects’ die hun zegje kwijt kunnen.”

Anderzijds zijn ook fysieke ontmoetingen een onontbeerlijk ingrediënt. Burgerparticipatie is geen activiteit die je zomaar even vanuit de luie zetel kan doen. Het draait om conversatie, samenwerkingen en soms zelfs even je handen vuilmaken. Door digitaal en fysiek op elkaar te laten aansluiten, kunnen we ook de grootste, meest inclusieve groep aanspreken – waaronder kwetsbaren die best kunnen worden aangespoord aan de hand van basiswerking en vertrouwensrelaties.

“Burgerparticipatie is geen activiteit die je zomaar even vanuit de luie zetel kan doen. Het draait om conversatie, samenwerkingen en soms zelfs even je handen vuilmaken.”

Op deze twee zaken – community building en fysieke ontmoetingen – is Hoplr geïnspireerd. We brengen buren samen in een veilige, afgesloten omgeving en slaan vandaar de brug tussen de gemeenschappen en hun lokale overheden.

Verder sporen we gebruikers ook aan zoveel mogelijk fysieke ontmoetingen te laten doorgaan. Dat doen we zowel op niveau van het platform (onze buurtkalender zet de Hoplr-buren bijvoorbeeld aan om samen hun honden uit te laten, een opruimactie te organiseren,…) en op niveau van onze samenwerkingen met steden en gemeenten (we zitten samen met onze partners om na te denken over het fysiek samenbrengen van inwoners).

De Hoplr-buurt is bijgevolg een ideale omgeving voor zowel top-down als bottom-up participatie.

• Top-down kunnen lokale overheden participatieprojecten in de buurten plaatsen en input aan geverifieerde inwoners vragen.
• Bottom-up kunnen buren op elk gegeven moment hun initiatieven en ideeën met het lokaal bestuur delen.
• Derde luik is de omgevingsanalyse, waarbij de burgers consequent bevraagd worden over hun ervaringen rond twaalf thema’s (mobiliteit, overlast, veiligheid, wonen, milieu,…)

Wil je meer lezen over burgerparticipatie met Hoplr in de praktijk? Bekijk dit artikel over het participatietraject van Gemeente Boechout.

Images: © Sebastiaan ter Burg / © Ron Theunissen / © Vormingplus Oost-Brabant